Trào lưu dân chủ xã hội có lịch sử hình thành từ hơn một thế kỷ nay và phát triển qua các giai đoạn với những thăng trầm phức tạp. Từ đầu những năm 80 đến giữa những năm 90 của thế kỷ XX, các đảng dân chủ xã hội ở Tây Âu lâm vào một cuộc khủng hoảng trầm trọng cả về lý luận và thực tiễn, lần lượt bị mất chính quyền ở một loạt nước và phải ở vào vị trí đảng đối lập suốt một thời gian dài. Chủ nghĩa Tự do (CNTD) mới nổi lên chiếm ưu thế và ngự trị ở tất cả các nước TBPT Âu - Mỹ. Cùng với việc chiến tranh lạnh kết thúc, CNXH hiện thực ở Đông Âu và Liên Xô sụp đổ, nhiều nhà nghiên cứu phương Tây đã tuyên bố về sự cáo chung của tư tưởng XHCN và sự toàn thắng của CNTB tự do.

Đến giữa thập niên 90, tình hình lại thay đổi một cách căn bản. Các đảng dân chủ xã hội ở hầu hết các nước Tây Âu (13/15 nước thuộc EU, trước tiên là Anh, sau đó là Pháp, Thụy Điển, Italia, CHLB Đức...) lại lần lượt thắng cử, trở lại cầm quyền với những quan điểm lý luận và đường lối, chính sách mới. Các chính trị gia và các nhà nghiên cứu khoa học chính trị phương Tây gọi lý luận đó là "con đường thứ Ba" (CĐTB), còn ở CHLB Đức, Thủ tướng Gerhard Schroeder gọi là "đường lối Trung dung mới". Đến những năm cuối thế kỷ XX, lý luận này được truyền bá rộng rãi trong hầu hết các nước TBCN, cũng như các quốc gia đang phát triển theo định hướng TBCN. Lãnh tụ các đảng dân chủ xã hội ở Anh, Đức, Pháp, Italia và thậm chí cả Tổng thống Mỹ Bill Clinton, lãnh tụ Đảng Dân chủ đang cầm quyền ở Mỹ lúc đó, hàng năm (1998, 1999, 2000, 2002) đều tổ chức các cuộc gặp gỡ quốc tế để thảo luận các vấn đề lý luận và thực tiễn của CĐTB, coi đó là trào lưu tư tưởng lý luận chính trị hiện đại, đáp ứng được các yêu cầu phát triển của nhân loại những năm đầu thế kỷ XXI.